પિતૃપક્ષનું હિંદુ ધર્મમાં વિશેષ મહત્વ છે અને પિતૃપક્ષ દરમિયાન દરેક વ્યક્તિએ તેની અગાઉની ત્રણ પેઢીઓ (પિતા, દાદા અને પરદાદા) તેમજ તેના દાદા-દાદીનું શ્રાદ્ધ કરવું જોઈએ.

શાસ્ત્રોમાં પિતૃપક્ષના સમયગાળાને પિતૃઓનો સામૂહિક મેળો કહેવામાં આવે છે. આ તે સમય છે જ્યારે પૂર્વજો એક પક્ષ એટલે કે 15 દિવસ માટે પૃથ્વી પર આવે છે. આવી સ્થિતિમાં, પરિવારના સભ્યો આ સમયે તેમના પૂર્વજો માટે જે પણ કાર્ય કરે છે અથવા દાન કરે છે, તે તેમને પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રાપ્ત કર્યા પછી, પૂર્વજો સંતુષ્ટ થાય છે અને તેમના વંશજોની સમૃદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ માટે તેમના આશીર્વાદ આપે છે.

પિતૃ પક્ષ ભાદ્રપદ પૂર્ણિમાથી શરૂ થાય છે અને અશ્વિન અમાવસ્યા (અશ્વિન અમાવસ્યા 2024) ના દિવસે સમાપ્ત થાય છે. પરંતુ સામાન્ય રીતે પિતૃપક્ષની શરૂઆત ભાદ્રપદ પૂર્ણિમાના બીજા દિવસે એટલે કે અશ્વિન મહિનાની પ્રતિપદા તિથિથી માનવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં, 18 સપ્ટેમ્બર 2024, એટલે આજથી પિતૃ પક્ષ શરૂ થશે અને આ દિવસે પિતૃઓનું પ્રથમ શ્રાદ્ધ કરવામાં આવશે.

આ વર્ષે પિતૃપક્ષ 18 સપ્ટેમ્બરથી શરૂ થઈ રહ્યો છે. 18 સપ્ટેમ્બરે ચંદ્રગ્રહણ પણ થવાનું છે. ચંદ્રગ્રહણ બાદ પિતૃઓને શ્રાદ્ધ અર્પણ કરવામાં આવશે. જ્યોતિષના મતે પિતૃપક્ષના પ્રથમ દિવસે દુર્લભ શિવવાસ યોગ સહિત અનેક શુભ અને શુભ સંયોગો બની રહ્યા છે. આ યોગોમાં પિતૃઓને પ્રસાદ ચઢાવવાથી વ્યક્તિને શાશ્વત ફળ મળે છે. તેની સાથે જ વ્યક્તિને તેના પૂર્વજોના આશીર્વાદ પણ પ્રાપ્ત થશે.

શુભ સમય
વૈદિક કેલેન્ડર મુજબ, અશ્વિન મહિનાના કૃષ્ણ પક્ષની પ્રતિપદા તિથિ 18 સપ્ટેમ્બરના રોજ સવારે 08.05 કલાકથી શરૂ થઈ રહી છે. તે જ સમયે, આ તારીખ 19 સપ્ટેમ્બરના રોજ સવારે 04:19 વાગ્યે સમાપ્ત થશે.

શિવવાસ યોગ
પિતૃપક્ષના પ્રથમ દિવસે સવારે 08.05 વાગ્યાથી શિવવાસ યોગ રચાઈ રહ્યો છે. આ યોગ 19 સપ્ટેમ્બરે સવારે 04:19 કલાકે સમાપ્ત થશે. આ દરમિયાન ભગવાન મહાદેવ માતા ગૌરી સાથે કૈલાસ પર બિરાજમાન થશે. આ સમય દરમિયાન પિતૃઓની પૂજા કરવાથી પિતૃઓને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.

કરણ
અશ્વિન માસના કૃષ્ણ પક્ષની પ્રતિપદા તિથિએ બાવ, બલવ અને કૌલવ કરણની સંભાવનાઓ બની રહી છે. આ યોગમાં પિતૃઓને પ્રસાદ ચઢાવી શકાય છે. તેની સાથે પૂર્વાભાદ્રપદ નક્ષત્ર અને ઉત્તરાભાદ્રપદ નક્ષત્રનો સંયોગ પણ છે. આ શુભ યોગોમાં પિતૃઓને પ્રસાદ ચઢાવવાથી સાધકને શાશ્વત ફળ મળે છે.

પંચાંગ
સૂર્યોદય – 06:08 am
સૂર્યાસ્ત – સાંજે 06:22
ચંદ્રોદય- સાંજે 06:37
ચંદ્રાસ્ત- નથી
બ્રહ્મ મુહૂર્ત – 04:34 AM થી 05:21 AM
વિજય મુહૂર્ત – બપોરે 02:17 થી 03:06 સુધી
સંધિકાળ સમય – સાંજે 06:22 થી 06:46 સુધી
નિશિતા મુહૂર્ત – બપોરે 11:52 થી 12:39 સુધી

શ્રાદ્ધ કેવી રીતે કરવામાં આવે છે?

પિતૃપક્ષમાં પિતૃઓના શ્રાદ્ધની તિથિ અનુસાર પિતૃઓની શાંતિ માટે ભક્તિભાવથી શ્રાદ્ધ કરવું જોઈએ. જો પૂર્વજોની પુણ્યતિથિ ખબર ન હોય તો, તો 2 ઓક્ટોબર 2024ના રોજ આવનારી સર્વપિતૃ અમાસના દિવસે શ્રાદ્ધનું આયોજન કરવું જોઈએ.

શ્રાદ્ધ કરવાની સરળ રીત
જે તિથિએ તમારે તમારા પિતૃઓનું શ્રાદ્ધ કરવાનું હોય તે દિવસે સવારે વહેલા ઊઠી જાઓ. સ્નાન કર્યા પછી સ્વચ્છ કપડાં પહેરો. પૈતૃક સ્થાનને ગાયના છાણ અને ગંગાજળથી મઢીને પવિત્ર કરો. સ્નાન કર્યા પછી, સ્ત્રીઓએ પિતૃઓ માટે સાત્વિક ભોજન બનાવવું જોઈએ. શ્રાદ્ધ પર્વ માટે બ્રાહ્મણોને અગાઉથી આમંત્રિત કરો. બ્રાહ્મણોના આગમન પછી, તેમની પૂજા કરાવો અને તેમના પૂર્વજોની પૂજા કરો. પિતૃઓ માટે અગ્નિમાં ગાયનું દૂધ, દહીં, ઘી અને ખીર અર્પિત કરો. બ્રાહ્મણને સન્માનપૂર્વક ભોજન કરાવો. તમારી ક્ષમતા મુજબ દાન કરો. આ પછી, આશીર્વાદ લો અને તેમને વિદાય આપો. શ્રાદ્ધમાં પિતૃઓ સિવાય દેવતાઓ, ગાય, કૂતરાં, કાગડા અને કીડીઓને ભોજન કરાવવાની પરંપરા છે.

શ્રાદ્ધ માટે શ્રેષ્ઠ સમયઃ કુતુપ કાળ, રોહીન કાળ અને બપોરના સમયગાળામાં પિતૃવિધિ શુભ માનવામાં આવે છે. આ સમયે પિતૃઓને અગરબત્તીઓ અર્પણ કરવી, બ્રાહ્મણોને ભોજન કરાવવું અને પરોપકારનાં કાર્યો કરવા જોઈએ.

વાસ્તવમાં, પિંડ દાન એ પૂર્વજોને ખુશ કરવા માટે આખા વર્ષ દરમિયાન કરવામાં આવે છે. જેઓ મૃત્યુ પછીના જીવનમાં પસાર થયા છે અને કોઈપણ પવિત્ર તળાવ પાસે કરી શકાય છે. પરંતુ પુરાણોમાં પિંડ દાન માટે કેટલીક વિશેષ જગ્યાઓનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આમાં “ગયા” વધારે પ્રસિદ્ધ છે. ભગવાન શ્રી રામ પણ તેમના પિતા ચક્રવતીજી મહારાજનું શ્રાદ્ધ કરવા માટે આ સ્થાન પર આવ્યા હતા. જ્યારે અન્ય સ્થળોએ, જ્યારે પિંડ દાન કરવામાં આવે છે, ત્યારે ખાસ કરીને આ મંત્ર ‘ગયાન દત્તમક્ષયમસ્તુ’ સાથે પ્રતિજ્ઞા લેવામાં આવે છે.

આ મંત્રનો અર્થ એ છે કે આ પિંડ દાનને ગયામાં કરવામાં આવેલ પિંડ દાન માનવું જોઈએ. ગરુડ પુરાણ અને વિષ્ણુ પુરાણમાં ગયાને પિંડદાન માટે શ્રેષ્ઠ સ્થાન માનવામાં આવે છે. એવું કહેવાય છે કે અહીં કરવામાં આવેલ પિંડ દાન પૂર્વજો દ્વારા સરળતાથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી જ રીતે, વાયુ પુરાણમાં કહેવાયું છે કે ગયા પ્રદેશમાં જે તીર્થસ્થાન ન હોય ત્યાં એક છછુંદરની પણ કિંમત નથી. મત્સ્ય પુરાણમાં ગયાને પિતૃતીર્થ કહેવામાં આવ્યું હતું. આ તીર્થયાત્રા વિશે કહેવામાં આવ્યું છે કે ગયામાં જ્યાં પણ પિંડદાન પૂર્વજોની યાદમાં કરવામાં આવે છે, તેને પિંડવેદી કહેવામાં આવે છે.

ગયા વિસ્તાર 15 કિમી
લગભગ એક હજાર વર્ષ પહેલા સુધી અહીં પિંડાની કુલ વેદીઓ 365 હતી. જોકે, હવે તેમની સંખ્યા માત્ર 50 છે. તેમાં શ્રી વિષ્ણુપદ, ફાલ્ગુ નદી અને અક્ષયવતનો સમાવેશ થાય છે. પુરાણોમાં ગયા તીર્થને પાંચ કોસ એટલે કે 15 કિલોમીટર લાંબુ વર્ણવવામાં આવ્યું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે પિંડ દાન આ 15 કિમીની ત્રિજ્યામાં 101 કુળો અને સાત પેઢીઓને સંતુષ્ટ કરે છે. જ્યારે આવું થાય છે, ત્યારે વંશજોને તેમના પૂર્વજોના આશીર્વાદ મળે છે. પિંડ દાન દ્વારા પિતૃઓના દુષણો દૂર થાય તો વંશજોનું કલ્યાણ થાય છે.

પિંડ દાન અહીં ગયાની બહાર યોજાય છે
ગયા સિવાય, પૌરાણિક ગ્રંથોમાં પિંડ દાન માટેના કેટલાક સ્થળોનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. આમાં દેવભૂમિ હરિદ્વારની નારાયણી શિલાનું નામ પ્રથમ આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં તર્પણ કરવાથી પિતૃઓને મોક્ષ મળે છે. એ જ રીતે, પિંડ દાન પણ મથુરામાં યમુના કિનારે બોધિની તીર્થ, વિશ્રાન્તિ તીર્થ અને વાયુ તીર્થ ખાતે કરવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં તર્પણ ચઢાવવાથી પિતૃઓ પ્રસન્ન થાય છે અને વંશજોને આશીર્વાદ આપે છે. આ ક્રમમાં ત્રીજું સ્થાન મહાકાલ નગરી ઉજ્જૈનમાં શિપ્રાના કિનારે પિંડ દાનનું મહત્વ છે. પ્રયાગરાજના ત્રિવેણી કાંઠે પિંડ દાનનું પણ વિશેષ મહત્વ હોવાનું કહેવાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે અહીં સ્નાન કરીને પિંડ દાન અર્પણ કરવાથી પિતૃઓના પાપ ધોવાઈ જાય છે અને જન્મ-મરણના ચક્રમાંથી મુક્તિ મળે છે.

અયોધ્યા અને કાશીમાં પિંડ દાન
એ જ ક્રમમાં, અયોધ્યામાં સરયુના કિનારે અને કાશીમાં ગંગાના કિનારે ભાટ કુંડમાં પૂર્વજો માટે પિંડ દાનનું મહત્વ સમજાવવામાં આવ્યું છે. જવાબ: પૌરાણિક ગ્રંથો અનુસાર, અહીં પિંડ દાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી, પૂર્વજો ભગવાનના પરમ ધામમાં જાય છે. એ જ રીતે જગન્નાથ પુરી પણ પિંડ દાન માટે શ્રેષ્ઠ સ્થળ માનવામાં આવે છે. આ સ્થાનો ઉપરાંત રાજસ્થાનના પુષ્કર અને હરિયાણામાં કુરુક્ષેત્રના બ્રહ્મસરોવરમાં ઉત્તર પુરાણ ગ્રંથોમાં પણ પિંડ દાનનું મહત્વ જોવા મળે છે. એવું પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ ઉપરોક્ત સ્થળોએ જઈ શકતો નથી, તો તે તેના નજીકના તળાવ અથવા નદીના કિનારે પિંડ દાન પણ કરી શકે છે.

ગયામાં પિંડ દાન ગમે ત્યારે કરી શકાય છે
શાસ્ત્રોમાં પિંડ દાન માટે અમુક સમય સૂચવવામાં આવ્યા હોવા છતાં, ગયામાં પિંડ દાન માટે કોઈ પ્રતિબંધિત સમય નથી. આ સ્થાને અધિકામાસ, જન્મદિવસ, ગુરુ અને શુક્રનો સૂર્યાસ્ત, જ્યારે ગુરુ સિંહ રાશિમાં હોય ત્યારે પિંડા દાન કરી શકાય છે. જ્યારે અન્ય કોઈપણ જગ્યાએ આ સમય દરમિયાન પિંડ દાન અને તર્પણની મનાઈ છે. ગયામાં પિંડ દાન માટેના કેટલાક ખાસ સમયનો ઉલ્લેખ વિવિધ પૌરાણિક ગ્રંથોમાં કરવામાં આવ્યો છે. ગરુડ પુરાણ અનુસાર જ્યારે સૂર્ય મીન, મેષ, કન્યા, ધનુ, કુંભ અને મકર રાશિમાં હોય ત્યારે ગયામાં કરવામાં આવેલું પિંડદાન વધુ ફળદાયી હોય છે. તેવી જ રીતે, દર વર્ષે ભાદ્રપદ પૂર્ણિમાથી અશ્વિનની અમાવાસ્યા સુધીના 16 દિવસ સુધી કરવામાં આવતું પિંડદાન પણ વિશેષ શુભ છે. આ 16 દિવસો એક સાથે પિતૃપક્ષ કહેવાય છે. બાકીના વર્ષ દરમિયાન, જાણીતા પૂર્વજોને અર્પણ કરવામાં આવે છે, પરંતુ પિતૃ પક્ષ દરમિયાન, બધા જાણીતા અને અજાણ્યા પૂર્વજો પિંડ દાન સ્વીકારે છે.

પિંડ દાન શા માટે કરવામાં આવે છે?
પિંડ દાનનો સંદર્ભ સૌપ્રથમ ગરુડ પુરાણમાં જોવા મળે છે. જેમાં મૃત્યુના બીજા દિવસથી 10 દિવસ સુધી પિંડ દાન કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. કહેવાય છે કે પહેલા નવ દિવસ પિંડ દાન કરવાથી મૃત આત્માને એક હાથે નવું શરીર મળે છે અને 10મા દિવસે પિંડદાન કરવાથી તેને શક્તિ મળે છે. આ શક્તિના આધારે તે યમલોકની યાત્રા કરે છે. હવે પિંડ દાનથી મૃત આત્માને કેટલો લાભ થશે તે તેના પાછલા જન્મમાં કરેલા કર્મો પરથી નક્કી થાય છે. જો કોઈ વ્યક્તિ તેના જીવનકાળ દરમિયાન સારા કાર્યો કરે છે, તો તેને તમામ આશીર્વાદ પ્રાપ્ત થશે અને તે સરળતાથી તેની યાત્રા પર આગળ વધી શકશે. જો કે કર્મ ખરાબ હોય તો યમદૂત તેને પિંડ પ્રાપ્ત કરવા દેતા નથી. આવી સ્થિતિમાં, નબળા શરીર સાથે, તે આંચકો સહન કરીને તેની મુસાફરીમાં આગળ વધે છે. કારણ કે મૃતક આત્માએ 47 દિવસમાં 16 શહેરોમાં 86 હજાર યોજનનું અંતર કાપવાનું હોય છે. આ પછી આત્માને પુનર્જન્મમાં 40 દિવસ લાગે છે.

કોણ કોને પિંડ દાન આપી શકે?
પિંડ દાનના અધિકારનો ઉલ્લેખ ગરુડ પુરાણમાં કરવામાં આવ્યો છે. તે કહે છે કે પુત્ર અથવા પતિને પિંડ દાન આપવાનો પ્રથમ અધિકાર છે. જો પુત્ર કે પતિ ન હોય તો મૃતકના ભાઈ કે પરિવારના અન્ય સભ્યો તર્પણ કરી શકે છે. અહીં ઉત્તરાધિકારી તરીકે પૌત્ર અને પૌત્ર દ્વારા આપવામાં આવતા પિંડ દાનનું વર્ણન પણ છે. ઘણીવાર અહીં સવાલ થાય છે કે શું દીકરીઓ પિંડ દાન કરી શકે છે કે નહીં, ગરુડ પુરાણમાં ક્યાંય આ પ્રશ્નની મંજૂરી નથી, પરંતુ ત્યાં કોઈ પ્રતિબંધ પણ નથી. આવી સ્થિતિમાં, આ સંબંધમાં નિર્ણય જાહેર વર્તનના આધારે લેવામાં આવી શકે છે.

પિતૃ પક્ષના સમયને ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. 18 સપ્ટેમ્બર પિતૃ પક્ષની શરૂઆત થશે. તેનું સમાપન બુધવારે 2 ઓક્ટોબરે થશે. આ સમયને પિતૃ પક્ષ કે શ્રાદ્ધના રૂપમાં ઓળવામાં આવે છે. આ સંપૂર્ણ રીતે પૂર્વજોને સમર્પિત છે. શાસ્ત્રો અનુસાર પિતૃપક્ષ દરમિયાન પિતૃઓનું શ્રાદ્ધ કરવાથી તેઓ પ્રસન્ન થાય છે અને સુખ-સમૃદ્ધિના આશીર્વાદ આપે છે. એવું કહેવાય છે કે જ્યારે પૂર્વજો કોઈ પર પ્રસન્ન થાય છે, ત્યારે તેને સુખ અને સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.

આ સમય દરમિયાન ઘણા લોકો પોતાના પૂર્વજોને તર્પણ અને પિંડદાન કરે છે. જેનાથી તેમને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ દરમિયાન અમુક લોકો આ સમય દરમિયાન ઘરમાં પૂર્વજોની તસ્વીર લગાવે છે. પરંતુ દિશાની સાથે સાથે ઘણી બધી વસ્તુઓની અવગણના કરે છે. જેનાથી પિતૃ રીસાઈ જાય છે. તો જાણો પિતૃઓની તસ્વીર લગાવતી વખતે કઈ વાતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ.

આ જગ્યાઓ પર ન લગાવો પિતૃઓની તસ્વીર

વાસ્તુશાસ્ત્ર અનુસાર પૂર્વજોનું ચિત્ર બ્રહ્મા એટલે કે ઘરના મધ્ય સ્થાન, બેડરૂમ કે રસોડામાં ન લગાવવું જોઈએ. આવું કરવાથી પૂર્વજોનું અપમાન થાય છે અને ઘરમાં પારિવારિક વિખવાદ વધે છે, સાથે જ સુખ-સમૃદ્ધિમાં પણ ઘટાડો થાય છે.

શાસ્ત્રોમાં ઘરના મંદિરમાં પૂર્વજોની તસવીરો લગાવવાની મનાઈ છે. દેવી-દેવતાઓ સાથે પૂર્વજોના ચિત્રો રાખવાથી દેવતાઓ નારાજ થાય છે અને દેવદોષ પણ થાય છે. શાસ્ત્રોમાં પૂર્વજો અને દેવતાઓના સ્થાનનો અલગ-અલગ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કારણ કે પૂર્વજો દેવતાઓ જેટલા જ શક્તિશાળી અને આદરણીય હોય છે. બંનેને એક જગ્યાએ રાખવાથી કોઈના આશીર્વાદનું શુભ ફળ મળતું નથી.

ઘરની એવી જગ્યા પર ક્યારેય પૂર્વજોની તસવીરો ન લગાવવી જોઈએ જ્યાં તેઓ આવતા-જતા જોઈ શકાય. મોટા ભાગના લોકો લાગણીમાં આવીને આવું કરે છે, જેના કારણે તેમના મનમાં નિરાશાની લાગણી જન્મે છે. તેમજ તેને દક્ષિણ અને પશ્ચિમની દીવાલો પર ન લગાવવી જોઈએ, આમ કરવાથી સમૃદ્ધિની ખોટ થાય છે.

પૂર્વજોના તસવીરો ક્યારેય જીવતા લોકોની નજીક ન લગાવવા જોઈએ, આવું કરવું શુભ માનવામાં આવતું નથી. એવું માનવામાં આવે છે કે જે જીવંત વ્યક્તિ પર તેના પૂર્વજોની તસવીર હોય છે તેના પર નકારાત્મક અસર પડે છે. આ સાથે તેમની ઉંમર પણ ઘટતી જાય છે અને જીવન જીવવાનો તેમનો ઉત્સાહ પણ ઓછો થવા લાગે છે. તે વ્યક્તિ ડિપ્રેશનનો શિકાર બની શકે છે.

પૂર્વજોના તસવીરો ક્યારેય લટકાવવી ન જોઈએ. આ ફોટોગ્રાફ્સ રાખવા માટે લાકડાનું અલગ સ્ટેન્ડ બનાવવું જોઈએ. ધ્યાનમાં રાખો કે પૂર્વજોની એક કરતાં વધુ તસવીરો ક્યારેય ન હોવી જોઈએ અને તે મહેમાનોને ક્યારેય દેખાતી ન હોવી જોઈએ. આવું કરવાથી ઘરમાં નકારાત્મકતા આવે છે.